Γράφει η Δρ. Βασιλική Παπαγεωργίου, Εθνολόγος- Κοιν. Ανθρωπολόγος
Το Όφιρ (Ophir), μια παραγωγή του 2020, έρχεται ήδη με διακρίσεις, έχοντας ταξιδέψει σε διάφορα κινηματογραφικά φεστιβάλ ανά τον κόσμο, για να παρουσιαστεί πρώτη φορά και στο ελληνικό κοινό, στο πλαίσιο του 7ου Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Πελοποννήσου (διεξάγεται από 5-14 Φεβρουαρίου 2021 διαδικτυακά και 7-16 Μαΐου 2021 ζωντανά). Εντάσσεται μάλιστα πλήρως στην ιδιαίτερη θεματική του φεστιβάλ “Διεκδικώντας την ελευθερία”, που φέτος αφορμάται από την επέτειο των 200 ετών από την ελληνική επανάσταση.
Το Όφιρ, ονομασία που παραπέμπει στη μυθική χώρα του χρυσού και του πλούτου που αναφέρεται στη Βίβλο, είναι ένα πολιτικό ντοκιμαντέρ, με πολλά δυνατά σημεία για την πολιτική οικονομία της αποικιοκρατίας και της ανάπτυξης, έχοντας επίσης ενσωματώσει ανθρωπολογικές και εθνογραφικές αναφορές. Ένα φιλμ για την ιστορική πορεία και την αυτογνωσία του λαού της νήσου Μπουγκενβίλ, που χτίζεται επώδυνα μέσα από τον αγώνα του ενάντια στην εξάρτηση και τα δεσμά των μεγάλων εξορυκτικών εταιρειών.
Το Μπουγκενβίλ (Bougainville Island) βρίσκεται στο νότιο Ειρηνικό ωκεανό και ανήκει γεωγραφικά στα νησιά του Σολομώντος. Ιστορικά αφού πέρασε από την αποικιακή εξουσία της γερμανικής αυτοκρατορίας στον έλεγχο της Αυστραλίας, στη συνέχεια απορροφήθηκε πολιτικά από την Παπούα Νέα Γουινέα, κερδίζοντας ωστόσο μια σχετική αυτονομία στα μέσα της δεκαετίας του 70.
Πλούσιο σε ορυκτά κοιτάσματα χαλκού και χρυσού προσελκύει την εταιρεία Bougainville Copper Limited (BCA), θυγατρική του πολυεθνικού εξορυκτικού κολοσσού αγγλοαυστραλιανών συμφερόντων Conzinc Rio Tinto, που εργάζεται εντατικά πάνω στην πλήρη εκμετάλλευση της γης, καθώς στηρίζεται στις δομές της αποικιοκρατικής εξουσίας που έχουν εγκαθιδρυθεί εκεί.
Οι σφοδρές αντιδράσεις των ντόπιων ενάντια στην εξορυκτική δραστηριότητα οδήγησαν σε έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο μεταξύ ανταρτών και κυβερνητικών δυνάμεων, που διήρκησε δέκα χρόνια από το 1988 ως το 1998, με κόστος περί τις 20000 ανθρώπινες ζωές. Ως σήμερα οι αντιπαραθέσεις γύρω από τη διακυβέρνηση και τη διαχείριση του ορυκτού πλούτου συνεχίζονται. Το 2019 δημοψήφισμα ανάμεσα σε δύο επιλογές, είτε πλήρη ανεξαρτησία ή μεγαλύτερη αυτονομία εντός της Παπούα Νέα Γουινέα, έδωσε συντριπτική πλειοψηφία στην πρώτη, ανοίγοντας το δρόμο για την πιθανή γέννηση του νεότερου έθνους του κόσμου στο νησί Μπουγκενβίλ της Παπούα Νέα Γουινέας.
Το Όφιρ παρακολουθεί το χρονικό αυτής της ιστορικής πορείας, του διαρκούς αγώνα ενάντια στους εξορυκτικούς κολοσσούς, ξεκινώντας από την παράδοση της γης των ντόπιων στην εταιρεία τη δεκαετία του 60 και την σταδιακή καταστροφή που επακολούθησε στη ζωή του νησιού.
Το ντοκιμαντέρ δεν εξαντλείται μόνο στην ιδιοποίηση γης και περιβάλλοντος, αλλά πραγματεύεται και τον εντατικό αποικισμό των συνειδήσεων, του τρόπου ζωής και των παραδοσιακών κοινωνικών δομών, που επιβλήθηκε βίαια μέσα από μια συνεχόμενη κατάσταση εξάρτησης και κυριαρχίας στο πλαίσιο του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος. Συνιστά κατά τη γνώμη μου μια κριτική ανθρωπολογική πραγματεία πάνω στους ισχυρούς μηχανισμούς της ιμπεριαλιστικής αποικιοκρατίας. Υπογραμμίζει, επίσης, εξαιρετικά την αξιοσημείωτη αυτοαναφορικότητα των εντόπιων και την ενδοσκόπηση σε ό,τι αφορά στις διαδικασίες του μετασχηματισμού του κοινωνικού και πολιτισμικού τους κόσμου και της καταστρεπτικής αλλοτρίωσης που υπέστησαν.
Εντυπωσιακό στοιχείο, πλην όμως θλιβερή υπενθύμιση του αλλοτινού διαμεσολαβητικού ρόλου κάποιων ανθρωπολόγων στις αποικιοκρατικές διακυβερνήσεις, είναι οι εμφανίσεις ενός σημαντικού αρχειακού εγγράφου που αποσπάσματά του παρεμβάλλονται σε διάφορα σημεία της φιλμικής αφήγησης. Πρόκειται για την “εμπιστευτική αναφορά” ενός διακεκριμένου αμερικάνου ανθρωπολόγου του πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, του Douglas Oliver (1913-2009), προς την CRA (Bougainville Copper Ltd.). Ο Douglas Oliver με εκτεταμένο δημοσιευμένο έργο πάνω στους πληθυσμούς της περιοχής, τους οποίους επισκεπτόταν από τη δεκαετία του ’30 ως το ’80, διετέλεσε σύμβουλος της εταιρείας. Η “από τα μέσα” γνώση που του ζητήθηκε (και την οποία με μια αφελή αγνόηση των πολιτικών εμπλοκών του όλου θέματος προσέφερε) για τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και την κοινωνική δομή των πληθυσμών στο νησί, προοριζόταν να αξιοποιηθεί προς όφελος της εταιρείας για την διαχείριση των συγκρουσιακών ζητημάτων που απειλούσαν την παρουσία της εκεί.
Στο ντοκιμαντέρ βλέπουμε πλάνα αρχείου και πρόσωπα του σήμερα, γυναίκες (που κατέχουν παραδοσιακά μεγάλη δύναμη ιδιαίτερα με το ρόλο τους ως προστάτιδες της γης) και άντρες που από κάποια θέση στην κοινότητα μιλούν για τον αγώνα, το έργο τους, την πορεία των πραγμάτων στο παρόν.
Η ανάπτυξη του τόπου ως κεντρικό διακύβευμα παραμένει επίμονα: πώς και με ποιους όρους και προϋποθέσεις θα πραγματοποιηθεί, τι είναι βιώσιμο για τις επόμενες γενιές, τι διαιωνίζει την εκμετάλλευση των ξένων καταπατητών και την αποικιοκρατική κληρονομιά. Το ζήτημα παρουσιάζεται κυρίως μέσα από τη δημόσια συζήτηση –με αντιπαραθέσεις, μερικώς οφειλόμενες στα αποικιακά κατάλοιπα– στα τοπικά τους συμβούλια γύρω από το νέο σκληρό μεταλλευτικό νόμο που θα επιχειρήσει να καταπνίξει κάθε αντίσταση στις εξορύξεις και γύρω από τα διαμφισβητούμενα νέα ανοίγματα της κυβέρνησης προς ξένους επενδυτές.
Βλέποντας το Όφιρ ένιωσα ότι μας αφορά όλους. Η εκχώρηση γης και η ιδιοποίηση των εθνικών πλουτοπαραγωγικών πηγών από εταιρείες κολοσσούς είναι το κυρίαρχο μοντέλο ανάπτυξης σήμερα, όχι μόνο στις χώρες του κόσμου της αποαποικιοποίησης αλλά και στο δυτικό κόσμο. Το ντοκιμαντέρ είναι ένα μάθημα για το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα και τις αυταπάτες γύρω από το μύθο της ανάπτυξης.
Μικροί τόποι, λοιπόν, μεγάλοι αγώνες. Σπουδαίοι άνθρωποι, δυνατά μηνύματα:
«Ουράνιε πατέρα οι κλέφτες θα εκδιωχτούν …Μπουγκενβίλ να το θυμάσαι αυτό… και να μη δώσεις ποτέ τα πατρογονικά σου δικαιώματα στην Εταιρεία…»
Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί πως οι συντελεστές της ταινίας σε συνεργασία με τις κοινότητες και ακαδημαϊκούς του Μπουγκενβίλ, έχουν αναπτύξει ένα εκπαιδευτικό πρότζεκτ πολύπλευρης ενημέρωσης, με τίτλο “the Colonial Syndrome”, που περιλαμβάνει πλούσιο αφηγηματικό και οπτικοακουστικό υλικό και είναι διαθέσιμο στην ιστοσελίδα https://www.colonialsyndrome.org/.