“Το Τετράγωνο”: το μουσείο και η σύγχρονη τέχνη μέσα από τον καθρέπτη του κινηματογράφου

Γράφει η Δρ Βασιλική Παπαγεωργίου*, Εθνολόγος- Κοινωνική Ανθρωπολόγος

Σε μια ευχάριστη συνάντηση των δύο μέσων, ο κινηματογράφος έχει πολλά να πει για το μουσείο, στο Τετράγωνο του 2017 (The Square), που αφού βραβεύτηκε στις Κάννες με το Χρυσό Φοίνικα, ήταν μία από τις υποψήφιες ταινίες για τα φετινά 90α Όσκαρ στην κατηγορία ξενόγλωσσης ταινίας. [1]
Στο Τετράγωνο, το – μάλλον μεταμοντέρνο – μουσείο του σήμερα, μέσα από το πρόσωπο τού πρωταγωνιστή του, αποτελεί πυρήνα τού έργου. Ο κεντρικός ήρωας, επιμελητής ενός μουσείου σύγχρονης τέχνης στη Στοκχόλμη, ετοιμάζει το νέο και φιλόδοξο έργο, που θα φιλοξενήσει στους χώρους του, την εγκατάσταση- project “το Τετράγωνο”. Ο κινηματογραφικός φακός “κοιτάζει” σαν αναστοχαστικός καθρέπτης τις διάφορες θεματικές που ξετυλίγονται γύρω από την πρόκληση, την αμφισβήτηση, τις πολιτικές και τα όρια του κόσμου τής σύγχρονης τέχνης.
Σε ένα δεύτερο επίπεδο, η ίδια η ζωή στο σύγχρονο δυτικό κόσμο παρουσιάζεται με τη μεταμοντέρνα ματιά της θραυσματικής εμπειρίας του αστικού τοπίου, των πολλαπλών και αντιφατικών όψεων της ατομικής ταυτότητας, των συγκρουσιακών αναζητήσεων του εαυτού. των αγχωτικών διαδρομών ανάμεσα στη ρουτίνα και το αναπάντεχο, την εξωστρέφεια και την ενδοσκόπηση, το οικείο και το ανοίκειο.

 

Στιγμιότυπο από την ταινία: εικόνες αστέγων στη σύγχρονη Στοκχόλμη

 

Τα δύο επίπεδα αφήγησης που διασταυρώνονται συμπληρωματικά, αναμετρώνται με την έννοια του “ορίου”: κομβικό στις θεωρητικές επεξεργασίες των κοινωνικών επιστημών και της τέχνης, το “όριο”, στην ταινία εκτίθεται, παράλληλα, ως η αναγκαία και τυραννική συνθήκη των καθημερινών επιτελέσεων του βίου μας.
Έτσι, οι μικρόκοσμοι της τέχνης, του μουσείου, αλλά και της καθημερινής δράσης αναπαρίστανται ως σκηνές που επιτελούνται ρόλοι και απαιτούνται διαρκείς “μετακινήσεις”, μετατροπές, υπερβάσεις ορίων, εύθραυστων και επαπειλούμενων. Σε αυτούς τους κόσμους κάθε τι, “μη ταιριαστό”, ανατρέπει την αναμενόμενη ανταπόκριση: η παρουσία επαιτών μέσα σε λαμπερά κέντρα κατανάλωσης και στον πολύβουο αστικό χώρο αφήνει ασυγκίνητους τους περαστικούς.

 

Πλάνο ταινίας: έξοδος καταναλωτών από το mall, όπου θα προσπεράσουν τον επαίτη-ικέτη

 

Όταν, όμως, ο πρωταγωνιστής ψάχνει τις τσέπες του για χρήματα, διαπιστώνει ότι δεν μπορεί να ελεήσει, γιατί το χρήμα του είναι ψηφιακό, αφού χρησιμοποιεί μόνο κάρτες. Ενώ, σε μια άρτια οργανωμένη δεξίωση για τους φίλους και χορηγούς του μουσείου, αυτοί έρχονται δυσάρεστα αντιμέτωποι με μια performance, τόσο ακραία ζωώδη (με τον performer στο ρόλο άγριου πιθηκοειδούς), που φέρνει σε πλήρη αμηχανία το υψηλό κοινό προσκεκλημένων και που εν τέλει “ξυπνά” τα βίαια ένστικτά του.

 

Η σκηνή της performance στο γκαλά τέχνης

 

Ο ίδιος ο τίτλος της ταινίας, “το Τετράγωνο”, σημαίνει ένα καλλιτεχνικό project, μια τετράγωνη εγκατάσταση, περί του συμβολικά οριοθετημένου χώρου που περιφράσσεται και εντός των ορίων του η αλληλεγγύη και η ανθρωπιά, μια άλλη κατανόηση των κοινωνικών σχέσεων είναι επιβεβλημένη. Ως ιδέα, αποτελεί, δηλαδή, ένα σχόλιο πάνω σε αυτόν τον καμβά που υφαίνει ο κινηματογραφικός φακός, της κοινωνίας που έχει απολέσει την εμπιστοσύνη, την αλληλεγγύη, την ανθρώπινη έγνοια, και βυθίζεται στην παθητική αδιαφορία, όπως ακριβώς στις σκηνές με τους επαίτες.

 

Άστεγοι, επαίτες, χωρίς φωνή: πώς μπορεί να μιλήσει γι’ αυτούς και αντ’ αυτών η τέχνη;

 

Το “Τετράγωνο” προσκαλεί, και, θαρρείς και επιβάλει, ως ένα πείραμα κοινωνικής συμπεριφοράς, την υποχρεωτική αμοιβαιότητα. Με προϋπόθεση να το διασχίσεις, να περάσεις τη διαχωριστική γραμμή προς το μέσα.

 

Το “Τετράγωνο”, ένα αλληγορικό καταφύγιο ανθρωπιάς

 

Στη προωθητική καμπάνια της εγκατάστασης που αναλαμβάνει διαφημιστική εταιρία, και αποτελεί έναν από τους σεναριακούς πυλώνες της ταινίας, ένα ξανθό εξαθλιωμένο κοριτσάκι εισέρχεται στο “Τετράγωνο”, και ενώ ο χρόνος κυλάει αντίστροφα, στο σημείο μηδέν του ρολογιού (μεταφορικό χρονικό όριο της ανθρώπινης παρέμβασης για διάσωση) ανατινάζεται και εξοντώνεται μέσα στις φλόγες.

 

Το διαφημιστικό βίντεο για “το Τετράγωνο”

 

Το πειραματικό αυτό πολιτιστικό marketing, δοκιμάζοντας για πρώτη φορά τα όρια εξωστρέφειας του μουσείου στο χώρο των social media, προκαλεί αναπάντεχο αντίκτυπο, συζήτηση και αντιπαράθεση που εξαπλώνεται με απίστευτους ρυθμούς, φέρνει τον πρωταγωνιστή σε κατάσταση απολογίας και εν τέλει απόσυρσής του από τη θέση του επιμελητή. Παράλληλα, ξετυλίγεται και το συμπληρωματικό σεναριακό εύρημα της αρχικής κλοπής του κινητού τηλεφώνου τού ήρωα, το οποίο, επίσης, οδηγεί σε μια σειρά ανατροπών την προσωπική του ζωή και τον οικείο του κόσμο.
Ενώ, ένα πλήθος ερωτηματικών γύρω από τα όρια του κόσμου της σύγχρονης τέχνης πλαισιώνουν την αφήγηση, αναδεικνύοντας κινηματογραφικά τις αντιφατικές αλλά και συμπληρωματικές όψεις, – “ιερό” και “βέβηλο” –, του μουσείου σήμερα. Το πεδίο της πολιτιστικής παραγωγής, δομείται ιστορικά στη βάση της αυτονομίας της “καθαρής” τέχνης, η οποία στις σημερινές συνθήκες μειώνεται όσο αυξάνεται η εξάρτησή του από την οικονομική σφαίρα και άρα η τάση προς την εμπορική τέχνη και τη μαζική κουλτούρα.[2]

 

Στην ταινία το επιβλητικό άγαλμα που κοσμούσε το πρώην Βασιλικό Μουσείο, αποκαθηλώνεται άγαρμπα για να δώσει τη θέση του σε μια μεταμοντέρνα εγκατάσταση του διάδοχου μουσείου σύγχρονης τέχνης

 

Η “βέβηλη” όψη συναρτάται με το μουσείο ως πολιτιστική βιομηχανία, τέτοιο, δηλαδή, ώστε να λειτουργεί με όρους επιχείρησης και να υιοθετεί την εταιρική κουλτούρα. Σήμερα, διαφημιστικές εταιρίες αναλαμβάνουν την προώθηση των δράσεων, τμήματα δημοσίων σχέσεων την προσέγγιση του κοινού και των χορηγών, επικοινωνιακές πολιτικές στοχεύουν στην ανταγωνιστικότητα και την διεύρυνση των κοινών. Αυτά τα νέα στοιχεία επιφέρουν θεμελιακές αλλαγές στο πολιτιστικό προϊόν της διευρυμένης πλέον παραγωγής: πληθώρα μουσειακών περιοδικών εκθέσεων, η κυριαρχία του θεάματος και του πολιτιστικού event, οι εκθέσεις τύπου blockbuster (όρος- μεταφορά από την κινηματογραφική παραγωγή τεράστιας εισπρακτικής επιτυχίας), μεταμοντέρνες πολιτιστικές δράσεις με ιδέες προβοκατόρικες και προκλητικές, που συνομιλούν με τη μαζική κουλτούρα (π.χ. εκθέσεις για αστέρες της ροκ μουσικής, Pink Floyd, David Bowie ή η περίπτωση της πολιτικά αιχμηρής περσινής documenta 14 με τα δυσνόητα μανιφέστα της).
Από την άλλη, παραμένει στον κόσμο της σύγχρονης τέχνης η όψη του “ιερού”, τα χαρακτηριστικά, δηλαδή, του πεδίου της περιορισμένης παραγωγής, όπως ο ελιτισμός, η αυθεντία των ειδημόνων, η ειδική γνώση, η δύσκολη γλώσσα, η εκλεκτική κοινωνικότητα των ελίτ. Ένα αυξημένο συμβολικό και κοινωνικό κεφάλαιο που δεν αφήνει εύκολα χώρο στον εκχυδαϊσμό της μαζικής κουλτούρας, διατηρώντας ανέπαφα τα προνόμιά του στο πεδίο της σύγχρονης τέχνης (και στο ευρύτερο πεδίο της πολιτιστικής παραγωγής).
Στο σατιρικό Τετράγωνο, αυτή η όψη αναπαρίσταται με μια σκωτική διάθεση. Εκεί, όπου για παράδειγμα, το νόημα μιας έκθεσης δεν γίνεται αντιληπτό από τους “αδαείς”, “τους αμύητους” περί της τέχνης, και η σύνθετη, συχνά ακατανόητη γλώσσα που χρησιμοποιείται στην παρουσίαση έργων τέχνης και στα μανιφέστα των καλλιτεχνών προκαλεί αμηχανία. Σε μια χαρακτηριστική σκηνή, ο επιμελητής έρχεται αντιμέτωπος με την καταστροφή μιας εγκατάστασης από τους καθαριστές εργάτες στο χώρο του μουσείου. Το αποτελούμενο από στοίβες χαλικιών installation – με τίτλο “you have nothing” – παρερμηνεύτηκε και βρήκε τη θέση του στα σκουπίδια!

 

Installation: “you have nothing”

 

Εξάλλου, η ικανότητα των μεταμοντέρνων project όπως “το Τετράγωνο”, να μιλήσουν για το κοινωνικό πρόβλημα των εξαθλιωμένων, αμφισβητείται επιθετικά από το κοινό των δημοσιογράφων σε συνέντευξη τύπου με αφορμή το σάλο της διαφήμισης. Αυτό το σημείο, νομίζω, μπορούμε να το δούμε ως άλλο ένα σχόλιο για την “πρωτοπορία” στην τέχνη σήμερα. Συνεχίζοντας την παράδοση των προηγούμενων πρωτοποριών, τη ρήξη και την αμφισβήτηση – εκφρασμένες σε μανιφέστα αρχών – δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να συμβάλει στη νομιμότητα και στη συνέχεια της πίστης στις αρχές του παιχνιδιού, του πεδίου της τέχνης, κι όχι ενάντια σε αυτό, προκαλώντας συχνά συγκρούσεις που φανερώνουν την “αλήθεια” της τέχνης και αποκαλύπτουν την χυδαία αισθητική κρίση (των αμύητων στο παιχνίδι και τους όρους του), όπως μας έχει δείξει αναλυτικά ο Bourdieu στο έργο του.
Έτσι, με αυτά υπόψη, κλείνοντας, θα επιστρέψω στην αρχική σκηνή με την συνέντευξη του επιμελητή στην αμερικανίδα δημοσιογράφο, εκεί όπου καλείται ο ίδιος ο ειδικός να εξηγήσει στην προφανώς αδαή, “τα περί της τέχνης”: «Απλά το να τοποθετήσεις ένα οποιοδήποτε αντικείμενο σε μια αίθουσα μουσείου αρκεί για να το καταστήσει τέχνη;», είναι το μάλλον ρητορικό ερώτημα που απευθύνει – και στο οποίο απαντά αρνητικά. Πράγματι, το μουσείο (το να εισέλθει κάτι στο μουσειακό περιβάλλον) αποτελεί την προϋπόθεση τελικής αναγνώρισης και συμβολικής καθιέρωσης του έργου τέχνης και του καλλιτέχνη. Μόνο που πρέπει να προηγηθεί η κυκλοφορία του πολιτιστικού αγαθού σε ένα ήδη δομημένο πεδίο της πολιτιστικής παραγωγής (καλλιτεχνικής, λογοτεχνικής κ.λπ.), και η αναγνώριση, από όλους τους εμπλεκόμενους δρώντες, των κανόνων του παιχνιδιού, και της πίστης στον ίδιο τον θεσμό.

 

Σημειώσεις

Οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο είναι δικά μου επιλεγμένα screenshots από το βίντεο της ταινίας

[1] Πληροφορίες για την ταινία στον ιστότοπο: https://wikivisually.com/wiki/The_Square_%282017_film%29. Ας σημειωθεί, ότι η αναστοχαστική και κριτική σκοπιά της ταινίας στο σύγχρονο κόσμο της τέχνης, οφείλεται εν μέρει και στην προσωπική εμπειρία του σκηνοθέτη Ρούμπεν Έστλουντ ο οποίος υπήρξε εμπνευστής και επιμελητής μιας παρόμοιας με “το Τετράγωνο” έκθεσης πριν λίγα χρόνια.

[2] Πολλές από τις σκέψεις που εκτίθενται εδώ, αντλούν αναφορές από το έργο του Πιερ Μπουρντιέ (Pierre Bourdieu) και ειδικότερα, τις μελέτες (μεταφρασμένες σε ελληνική έκδοση): Οι κανόνες της τέχνης. Γένεση και δομή του λογοτεχνικού πεδίου (εκδ. Πατάκη, 2006). Η Διάκριση. Κοινωνική κριτική της καλαισθητικής κρίσης, (εκδ. Πατάκη, 2006). Πολιτισμός και αγορά. Για την αυτονομία της πολιτισμικής παραγωγής, (συλλογικό εκδ. Πατάκη, 2011). Επίσης, σχετικές μελέτες για τις αντιφατικές όψεις του σύγχρονου μουσείου και την προβληματική περί μεταμοντέρνων αναδιαρθρώσεων βρίσκονται στο συλλογικό έργο Μουσείο και μουσειακές σπουδές, ένας πλήρης οδηγός, επιμέλεια Sharon Macdonald, (εκδ. ΠΙΟΠ, 2012).