Του Νίκου Αρτινού
Τα Θεία Πάθη διδάσκουν το επικό μεγαλείο της αυτοθυσίας του Θεανθρώπου ως παράδειγμα και μοντέλο συμπεριφοράς. Γι’ αυτό οι ταινίες που αφορούν την πορεία του Χριστού προς τον Γολγοθά αποτελούν μια μεγάλη θεματική κατηγορία, αυτή των θρησκευτικών ταινιών (religious movies). Εικονογραφούν τα γεγονότα της Μεγάλης Εβδομάδας όπως είναι καταγεγραμμένα στα τέσσερα Ευαγγέλια. Η στωικότητα της θεϊκής δύναμης του Ιησού σε αντιδιαστολή με τις αδυναμίες της ανθρώπινης φύσης Του, τα θαύματα, οι μαθητές, ο εξευτελισμός και η φρίκη των παθών, ο Γολγοθάς, η Σταύρωση και τελικά η Ανάσταση διεγείρουν συναισθήματα μίσους, οργής, αγανάκτησης, θυμού, πικρής ανακούφισης και, τέλος, πίστης και ελπίδας στους θεατές. Τέτοιες ταινίες είναι:
- Ο Βασιλεύς των Βασιλέων [The King of Kings] (1961): Του Νίκολας Ρέι με τους Τζέφρι Χάντερ, Χάρι Γκουαρντίνο. Η ιστορία των Χριστού σε συνδυασμό με την ιδεολογική και φιλοσοφική αντίθεση μεταξύ του Ιησού και του επαναστάτη-ληστή Βαραββά.
- Το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο [The Gospel According to St. Matthew / Il vangelo secondo Matteo] (1964): Του Πιερ Πάολο Παζολίνι με ερασιτέχνες ηθοποιούς. Νεορεαλιστικό κλίμα και αφηγηματική λιτότητα από τον άθεο, μαρξιστή και ομοφυλόφιλο σκηνοθέτη.
- Η Ωραιότερη Ιστορία του Κόσμου [The Greatest Story Ever Told] (1965): Του Τζορτζ Στίβενς με τους Μαξ Φον Σίντοβ, Τσάρλτον Ίστον. Από την Γέννηση έως τον Σταυρό του Μαρτυρίου ο χολιγουντιανός θεαματικός τύπος κινηματογράφησης προσδιορίζει τις διαστάσεις του Θείου Δράματος.
- Ιησούς Χριστός Υπέρλαμπρο Αστέρι [Jesus Christ Superstar] (1973): Η κινηματογραφική εκδοχή του θεατρικού μιούζικαλ των Άντριου Λόιντ Βέμπερ και Τιμ Ράις, σε σκηνοθεσία Νόρμαν Τζούισον, παρουσιάζει τις τελευταίες έξι μέρες της ζωής του Χριστού, μέσα από τα μάτια του Ιούδα Ισκαριώτη.
- Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ [Jesus of Nazareth] (1974): Εντυπωσιακό και λεπτομερές «ορθόδοξο» πολύωρο κινηματογραφικό έπος του Φράνκο Τζεφιρέλλι, με τον ηθοποιό Ρόμπερτ Πάουελ στον κεντρικό ρόλο.
- Ο Τελευταίος Πειρασμός [The Last Temptation of Christ] (1988): Του Μάρτιν Σκορσέζε με τους Γουίλιαμ Νταφόε, Χάρβεϊ Καϊτέλ. Το αιρετικό μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη αποδίδεται κινηματογραφικά από τον Μάρτιν Σκορσέζε θέτοντας το ενδεχόμενο ο Χριστός να απαρνιόταν τη θεϊκή Του φύση προτιμώντας τη ζωή ενός απλού ανθρώπου.
- Τα Πάθη του Χριστού [The Passion of the Christ] (2004): Του Μελ Γκίμπσον με τους Τζιμ Καβίζιελ, Μόνικα Μπελούτσι. Η «ωραιότερη ιστορία του κόσμου» σε μορφή θρησκευτικού σπλάτερ θρίλερ.
https://www.youtube.com/watch?v=IycU1aaBzHc
Μια άλλη μεγάλη κατηγορία θρησκευτικών ταινιών είναι οι παραγωγές που ειδολογικά ανήκουν στην ομάδα «Ξίφος και Σανδάλι» και προσιδιάζουν στις ψευδοϊστορικές ταινίες «Peplum» (Pinel, 2006). Σ’ αυτές τις ταινίες τα θέματα αντλούνται από την Βίβλο ή από μεγάλα ιστορικά γεγονότα, ή ακόμα και από λογοτεχνικά κείμενα που αφορούν χρονολογικά την ίδια περίοδο που έζησε και μαρτύρησε ο Ιησούς, ο οποίος συνήθως, ως κινηματογραφικός χαρακτήρας, είναι off camera. Στην τελευταία περίπτωση η θρησκευτική πίστη λειτουργεί καταλυτικά στην εξέλιξη των χαρακτήρων και στην πλήρη μεταστροφή τους ή την ολοκληρωτική τους μετάνοια. Χαρακτηρίζονται από φαντασμαγορικό θέαμα, που δικαιολογείται από τα απεριόριστα μέσα παραγωγής και από τον σφοδρό ανταγωνισμό μεταξύ των μεγάλων studio. Οι ταινίες αυτές χαρακτηρίζονται “blockbusters” (η λέξη «blockbuster»-που σημαίνει βόμβα μεγάλου διαμετρήματος-προέκυψε για να καλύψει τέτοιες πανάκριβες παραγωγές που στόχευαν στο να «χτυπήσουν» όσο το δυνατό περισσότερους θεατές). Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων θρησκευτικών ταινιών είναι:
- Οι Δέκα Εντολές [The Ten Commandments] (1956): Του Σέσιλ Ντε Μιλ με τους Τσάρλτον Ίστον, Γιουλ Μπρίνερ. Υπερπαραγωγή που διηγείται την ιστορία του Μωϋσή, από τη στιγμή της γέννησής του μέχρι και μετά την απελευθέρωση των Εβραίων από τα δεσμά της Αιγύπτου.
- Η Βίβλος [The Bible] (1966): Του Τζον Χιούστον με τους Τζορτζ Σκοτ, Άβα Γκάρντνερ, Πίτερ Ο’ Τουλ, Τζον Χιούστον. Οι επικές ιστορίες της Παλαιάς Διαθήκης (δημιουργία του κόσμου, Αδάμ και Εύα, κατακλυσμός του Νώε, κ.λπ.) ζωντανεύουν με εικονοπλαστική δύναμη και μεγαλοπρέπεια σ’ αυτή την κλασική ταινία που βασίζεται στα πρώτα 22 κεφάλαια της Γένεσης.
- Ο Χιτών [The Robe] (1953): Του Χένρι Κόστερ με τους Ρίτσαρντ Μπάρτον, Τζιν Σίμονς, Βίκτορ Ματσιούρ. Η πρώτη ταινία που γυρίστηκε σε cinemascope. Ο Ρίτσαρντ Μπάρτον υποδύεται τον Ρωμαίο εκατόνταρχο ο οποίος ήταν υπεύθυνος για την επίβλεψη της σταύρωσης του Ιησού. Η ζωή του νεαρού Ρωμαίου θα αλλάξει για πάντα όταν θα κερδίσει τον χιτώνα του Χριστού σε ένα παιχνίδι χαρτιά.
- Μπεν Χουρ [Ben Hur] (1959): του Γουίλιαμ Γουάιλερ με τον Τσάρλτον Ίστον. Επική, φαντασμαγορική περιπέτεια που διηγείται την ιστορία ενός Εβραίου αριστοκράτη ο οποίος αντιμετωπίζει τις δικές του δοκιμασίες την εποχή που έζησε ο Χριστός.
- Βαραββάς [Barabbas] (1961): Του Ρίτσαρντ Φλάισερ με τους Άντονι Κουίν, Βιτόριο Γκάσμαν, Σιλβάνα Μανγκάνο, Έρνεστ Μποργκνάιν, Τζακ Πάλανς. Εξαιρετικός ο Άντονι Κουίν στον ρόλο του ληστή Βαραββά ο οποίος έζησε αντί του Χριστού γλιτώνοντας τα βασανιστήρια και την σταύρωση. Όμως βασανίζεται στο υπόλοιπο της ζωής του από οράματα του Σωτήρα που μαρτύρησε στη θέση του…
- Σπάρτακος [Spartacus] (1960): Του Στάνλεϊ Κιούμπρικ με τους Κερκ Ντάγκλας, Τζιν Σίμονς, Λόρενς Ολίβιε, Πίτερ Ουστίνοφ. Συναρπαστική ταινία που αφηγείται την ιστορία του σκλάβου μονομάχου Σπάρτακου που παραλίγο να αλώσει τη Ρώμη, για να βρει τελικά μαρτυρικό θάνατο στο σταυρό.
- Ένας προφήτης, μα τι προφήτης! [Monty Python’s Life of Brian] (1979): Παρωδία των Μόντι Πάιθονς που αφηγείται την ιστορία του Μπράιαν, ενός Εβραίου που γεννήθηκε και έζησε ταυτόχρονα με το Ναζωραίο. Αστείες καταστάσεις και εύστοχος θρησκευτικός και πολιτικός σχολιασμός που διηγείται τα «παράλληλα πάθη» ενός “κατά λάθος προφήτη”.
Τέλος μια ακόμη ομάδα ταινιών εμπνέεται από το Θείο Δράμα για να εκφράσει συμβολισμούς και αλληγορίες σε ιστορίες που δεν έχουν άμεση σχέση με την συγκεκριμένη θεματολογία. Οι ταινίες αυτές μπορεί να αφορούν σύγχρονες ιστορίες ή βιογραφίες ανθρώπων που με τις πράξεις τους ακολούθησαν το παράδειγμα του Χριστού αντιμετωπίζοντας τον δικό τους Γολγοθά. Αντιπροσωπευτικές ταινίες είναι οι:
- Το Πάθος της Ζαν Ντ’ Αρκ [La Passion de Jeanne d’Arc] (1928): Του Καρλ Θίοντορ Ντράγιερ με την Μαρία Φαλκονέτι. Η θυσία, η θνητότητα, η πίστη, τα βασανιστήρια και τελικά ο μαρτυρικός θάνατος σε μια αριστουργηματική ποιητική φιλοσοφική ταινία που περιγράφει την ιστορία της παροξυσμικής Ζαν Ντ’ Αρκ.
- Η ιστορία ενός εφημέριου [Diary of a Country Priest] (1952): Του Ρομπέρ Μπρεσόν με ερασιτέχνες ηθοποιούς. Ένας νεαρός εφημέριος στη Γαλλική επαρχία μαθαίνει ότι πρόκειται να πεθάνει από καρκίνο. Έπειτα από μια κρίση αμφισβήτησης προς τον Θεό, συμφιλιώνεται με την ιδέα του θανάτου και προσπαθεί να πείσει τους ενορίτες του να γκρεμίσουν τα τείχη αποξένωσης και καχυποψίας που έχουν χτίσει γύρω από τις ψυχές τους και έτσι να λυτρωθούν διαμέσου της Θείας Χάριτος. Απλότητα, αλήθεια και αναζήτηση του μεταφυσικού από έναν κινηματογραφικό δημιουργό που με τις ταινίες του έχει χτίσει ένα ιδιότυπο κινηματογραφικό σύμπαν.
- Η θυσία [Offert] (1986): Του Αντρέι Ταρκόφσκι με τους Έρλαντ Γιόζεφσον, Σούζαν Φλίτζουντ, Αλαν Εντουαλ, Βαλερί Μέρες. Ο κόσμος πρόκειται να καταστραφεί λόγω του πυρηνικού ολοκαυτώματος. Ο Αλεξάντερ ένας άντρας κάνει τάμα στον Θεό για να αποτρέψει την καταστροφή. Ο Θεός ανταποκρίνεται, μόνο που ο Αλεξάντερ θα πρέπει να πληρώσει το τίμημα. Εικαστική διανόηση και φιλοσοφικός στοχασμός πάνω στο θέμα της χριστιανικής θυσίας σε ένα από τα σπουδαιότερα φιλμ του παγκόσμιου κινηματογράφου.
Κοινό σημείο ή κοινή σύμβαση όλων των ταινιών που αναφέρθηκαν, είναι η θρησκευτική πίστη, η οποία οδηγεί στη θυσία. Η κινηματογραφική θυσία αξιοποιείται ως παιδαγωγικό παράδειγμα για το πλήθος των – πιστών και μη – θεατών. Το θυσιαστικό υποκείμενο, είτε θα έχει θεϊκή φύση (πρώτη κατηγορία ταινιών), είτε θα είναι ένας εξαιρετικός χαρακτήρας, ο οποίος θα «προσφέρει» τον εαυτό του ώστε να σωθούν οι υπόλοιποι (δεύτερη και τρίτη κατηγορία ταινιών). Ο χαρακτήρας της θυσίας, βασισμένος σε αυτά που περιγράφονται στα Ευαγγέλια και τις Γραφές και απεικονίζει ο κινηματογράφος είναι ο βίαιος θάνατος του Ιησού και χαρακτηρίζεται από κινηματογραφική βία, η οποία γίνεται πιο έντονη με το πέρασμα των χρόνων. Σύμφωνα με τον Lyden (2008), «οι χριστιανοί γνωρίζουν την ιστορία της θυσίας του Ιησού για τις αμαρτίες τους, αυτό που δεν μπορούν να αναγνωρίσουν είναι πως αυτή η θυσία μπορεί να επισημοποιείται ώστε να νομιμοποιηθεί τόσο η βία, όσο και η πολιτική δραματικότητά (Lyden, 2008, σελ. 214). Στο πλαίσιο αυτό η φιλμική θυσία χρησιμοποιείται ως βασική παιδαγωγική πρακτική της δημόσιας παιδαγωγικής. Έτσι, η εμπορική-οικονομική και ταυτόχρονα παιδαγωγική-διαμορφωτική αξία των ταινιών που έχουν ως θέμα τους την θρησκευτική πίστη είναι αναμφισβήτητη. Οι ταινίες αυτές στοχεύουν στην μεταφυσική ανάγκη των ανθρώπων να «θυμηθούν» το επικό κλίμα των ημερών των παθών και της θυσίας και συγκεκριμένα να βιώσουν τα συναισθήματα που εκπέμπει η σινεματική ατμόσφαιρα. Επιδιώκουν οι θεατές να βιώσουν το μήνυμα της – χωρίς κανένα αντάλλαγμα – αυτοθυσίας και της – χωρίς καμιά διαμαρτυρία – αντιμετώπισης των – κατά τας Γραφάς – μελλούμενων. Η δύναμη της κινηματογραφικής μυθοπλασίας είναι αυτή που ανασταίνει και θεριεύει τα συναισθήματα και δημιουργεί φαντασιακές, θρησκευτικές, συναισθηματικές πραγματικότητες. Ο κινηματογράφος και η τηλεόραση, είναι εκείνα τα μέσα που «ζωντανεύουν» την τραγικότητα του Θείου Δράματος. Οι θεατές συμπάσχουν με τους χαρακτήρες των κινηματογραφικών ιστοριών. Υποφέρουν μαζί τους. Η ταύτιση με τον Ιησού Χριστό και τα Πάθη Του προκαλούν τα πιο δυνατά συναισθήματα. Ο κινηματογράφος, στην περίπτωση των θρησκευτικών ταινιών λειτουργεί προπαγανδιστικά ενδυναμώνοντας το θρησκευτικό έρεισμα στο μέγιστο.
Αναφορικά με τη δύναμη του κινηματογράφου στον «εκβιασμό» των συναισθημάτων των θεατών και κατ’ επέκταση στην χρήση του ως βασικό παιδαγωγικό μέσο της δημόσιας παιδαγωγικής, ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος το 2004 μετά την προβολή της ταινίας του Μελ Γκίμπσον Τα Πάθη του Χριστού, «χαρακτήρισε ‘υπερβολικό’ αλλά και ‘συγκλονιστικό’ το ρεαλισμό της ταινίας και επισήμανε ότι αυτός ο ρεαλισμός ‘έρχεται σε αντίθεση με την ελεγχόμενη διήγηση των Ευαγγελίων πάνω στο θέμα των Αγίων Παθών’», ενώ στην ανακοίνωση της Ιεράς Αρχιεπισκοπής τότε αναφερόταν, ότι «όποια κι αν είναι τα υπέρ και τα κατά της ταινίας του Γκίμπσον, το κύριο αποτέλεσμά της ήταν ότι αύξησε την εθνική και διεθνή προσοχή σε θέματα ζωτικής πνευματικής σημασίας».
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη της αποτύπωσης της θυσίας που εκφράζεται από τον Ιησού Χριστό μέσα από τις ταινίες Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ, Ο Τελευταίος Πειρασμός και Τα Πάθη του Χριστού. Ο Χριστός αποτέλεσε και εξακολουθεί να αποτελεί μια ιδιαίτερα ελκυστική κινηματογραφική μορφή αφού, εκτός από το ότι ίδρυσε μια θρησκεία, έζησε μια εξόχως συναρπαστική ζωή, σταυρώθηκε και αναστήθηκε – κατά Τας Γραφάς – με θεαματικό τρόπο. Τα ιστορικά και βιογραφικά στοιχεία του Χριστού τον καθιστούν – σύμφωνα με τους όρους της κινηματογραφικής παραγωγής – μια εξαιρετική επιλογή στην αναζήτηση σχετικών σινεματικών σχεδίων. Οι κινηματογραφικές μορφές του Χριστού ποικίλουν σύμφωνα με τις καλλιτεχνικές απόψεις του σκηνοθέτη της ταινίας, την προσωπικότητα και την ερμηνεία του ηθοποιού που τον υποδύεται και – σπανιότερα – σύμφωνα με τις απαιτήσεις των μεγάλων στούντιο και τις προσωπικές επιλογές των παραγωγών.
Αναμφισβήτητα η πιο σπουδαία κινηματογραφική φιγούρα είναι αυτή του Ρόμπερτ Πάουελ στο επικό φιλμ του Φράνκο Τζεφιρέλι Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ (1974). Ο Πάουελ ενσάρκωσε τον Ιησού με μοναδικό τρόπο δίνοντας την δυνατότητα στους θεατές να προσδώσουν για πρώτη φορά μια σαφή εικόνα για τα φυσικά χαρακτηριστικά του Ιησού. Ο Ιησούς του Πάουελ είναι γεμάτος γλυκύτητα, καρτερικότητα και υπομονή, ενώ η ασκητική του φιγούρα και το ανέκφραστο του προσώπου του υποδήλωναν μια μεγάλη εσωτερική ένταση. Στο πρόσωπο του Πάουελ ο θεατής αντικρίζει τον Ιησού, έτσι όπως τον αποδίδουν οι βυζαντινές αγιογραφίες. Ο Πάουελ, στην ουσία, με την ερμηνεία του εισέβαλε και εντρύφησε στην προσωπικότητα του Ιησού ώστε να ταυτιστεί πλήρως με τον Θεάνθρωπο. Σύμφωνα με τον ίδιο:
«Όταν κλήθηκα να υποδυθώ τον Ιησού, ήμουν 31 ετών και ομολογώ ότι μέχρι τότε δεν είχα κανένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη θρησκεία και καμία απολύτως γνώμη για τον Χριστό. Τώρα, ύστερα από 9 μήνες γυρισμάτων σε επιβλητικά τοπία του Μαρόκο και της Τυνησίας, μπορώ να πω ότι πραγματικά πιστεύω στον Ιησού, ακόμη και αν δεν πηγαίνω τακτικά στην εκκλησία. Στη σκηνή της Σταύρωσης, ήμουν λίγο νευρικός, ίσως και από την εξάντληση που ένιωθα, ύστερα από τη δίαιτα 12 ημερών που είχα επιβάλλει στον εαυτό μου, πριν από το γύρισμα, για να φαίνομαι όσο πιο «ρεαλιστικός» μπορούσα. Κάποια στιγμή κοιτάζοντας στον καθρέφτη, αναγνώρισα στο είδωλό μου τον Ιησού. Μου φάνηκε ότι είδα την εικόνα που έχει ο καθένας από εμάς γι’ Αυτόν, όταν προσπαθούμε να τον φανταστούμε. Την εικόνα που έχω συγκρατήσει από παιδί. Πραγματικά ελπίζω στο μνημόσυνό μου, να με θυμούνται και να με αποκαλούν όλοι ως «τον άνθρωπο που υποδύθηκε τον Ιησού».
Η επιβλητική – σχεδόν θεϊκή – ασκητική φυσική παρουσία και η εσωτερική ερμηνεία του Ρόμπερτ Πάουελ, καταγράφηκε ως καταλυτική και μοναδική στην ιστορία των religious movies. Οι επόμενες κινηματογραφικές μορφές του Χριστού και οι απεικονίσεις της θυσίας του, χαρακτηρίστηκαν από τις καλλιτεχνικές απόψεις των δημιουργών-σκηνοθετών και από τα κεντρικά θέματα των ιστοριών. Ο Γουίλιαμ Νταφόε, ερμήνευσε τον Ιησού Χριστό έτσι όπως τον σκιαγράφησε ο συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης στο μυθιστόρημά του «Ο Τελευταίος Πειρασμός» και τον απέδωσε στον κινηματογράφο ο Μάρτιν Σκορσέζε το 1988, με το ομότιτλο φιλμ. Ο Χριστός στην ταινία του Σκορσέζε αποδεχόμενος τον «τελευταίο πειρασμό» εμφανίζεται να απαρνείται την θεϊκή του φύση, νυμφεύεται την Μαρία Μαγδαληνή και δημιουργεί οικογένεια, όπως θα έκανε ένας συνηθισμένος άνθρωπος. Ο Καζαντζάκης και, κατ’ επέκταση ο Σκορσέζε, επικέντρωσαν στο δίλημμα («πειρασμός») του Ιησού και στην ανθρώπινη πλευρά του. Ο Νταφόε ερμήνευσε τον Ιησού με τον προσήκοντα επαγγελματισμό και την απαιτούμενη συνέπεια, χωρίς όμως να εντυπωσιάσει με την παρουσία του και με τον τρόπο που απέδωσε τον ρόλο του. Το θέμα της ταινίας ήταν προκλητικό και ο Νταφόε δεν στάθηκε δυνατό να προσεγγίσει τον ρόλο ώστε να δημιουργήσει μια αξιομνημόνευτη και εξαιρετική κινηματογραφική ενσάρκωση του Ιησού.
Το ίδιο συνέβη και στην περίπτωση του Τζιμ Καβίζιελ, ο οποίος ερμήνευσε τον Ιησού στην ταινία Τα Πάθη του Χριστού (2004) του Μελ Γκίμπσον. Η καλλιτεχνική άποψη του σκηνοθέτη και ηθοποιού Μελ Γκίμπσον και η προκλητική (αιματηρή) κινηματογραφική απόδοση των Παθών δεν επέτρεψαν στον Καβίζιελ να θέσει ένα νέο κινηματογραφικό πρότυπο του Ιησού. Το φιλμ του Γκίμπσον αξιοποιεί τις συμβάσεις και τα ειδολογικά χαρακτηριστικά των ταινιών φρίκης και σπλάτερ, με κύριο γνώρισμά της, τις γραφικές σκηνές ωμής βίας, με απώτερο σκοπό να σοκάρει τους θεατές. Η ταινία, σ΄ αυτό το επίπεδο ανάλυσης και μελέτης, καταγράφεται στο επόμενο στάδιο εξέλιξης των religious movies και αποτελεί ένα πρωτότυπο κινηματογραφικό έργο-ειδολογικό υβρίδιο (θρησκευτική ταινία τρόμου και φρίκης). Για πρώτη φορά απεικονίσθηκε με τέτοια βιαιότητα και αγριότητα το μέγεθος των Παθών του Ιησού. Σε κάποιες σεκάνς η ατμόσφαιρα ήταν τρομακτική, ενώ η ερμαφρόδιτη φύση του Σατανά ήταν πρωτότυπη και εξόχως απειλητική. Ο ηθοποιός Τζιμ Καβίζιελ αποτέλεσε απλώς την ενσάρκωση ενός κατακρεουργημένου Ιησού, χωρίς η βασική αισθητική και θεματική ανάπτυξη της ταινίας να βασίζεται στις υποκριτικές και ερμηνευτικές του ικανότητες.
Αναφορές
Lyden, J. C. (2008). Teaching Film as Religion. Στο G. J. Watkins, Teaching Religion and Film (σσ. 209-219). New York: Oxford University Press.
Pinel, V. (2006). Σχολές, κινήματα και είδη στον κινηματογράφο. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Powell, R. (n.d.). Speaking for Jesus, an interview with Robert Powell. Ανάκτηση 6 14, 2018, από history.co.uk: https://www.history.co.uk/shows/robert-powell-the-real-jesus-of-nazareth/articles/speaking-for-jesus-an-interview-with-robert
Αλέτρας, Ν. Δ. (2018). Τύποι εκπαιδευτικών και εκπαιδευτικών συστημάτων στο σινεμά: ανάλυση των σημαντικότερων School Movies της παγκόσμιας κινηματογραφικής παραγωγής [Διδακτορική Διατριβή]. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Καλών Τεχνών, Τμήμα Κινηματογράφου .
Γκίμπσον, Μ. (Σκηνοθέτης). (2004). Τα Πάθη του Χριστού [The Passion of the Christ] [Ταινία].
Γουάιλερ, Γ. (Σκηνοθέτης). (1959). Μπεν Χουρ [Ben Hur] [Ταινία].
Κιούμπρικ, Σ. (Σκηνοθέτης). (1960). Σπάρτακος [Spartacus] [Ταινία].
Κόστερ, Χ. (Σκηνοθέτης). (1953). Ο Χιτών [The Robe] [Ταινία].
Μπρεσόν, Ρ. (Σκηνοθέτης). (1952). Η ιστορία ενός εφημέριου [Diary of a Country Priest] [Ταινία].
ΝτεΜιλ, Σ. (Σκηνοθέτης). (1954). Οι Δέκα Εντολές [The Ten Commandments] [Ταινία].
Ντράγιερ, Κ. Θ. (Σκηνοθέτης). (1928). Το Πάθος της Ζαν Ντ’ Αρκ [La Passion de Jeanne d’Arc] [Ταινία].
Παζολίνι, Π. Π. (Σκηνοθέτης). (1964). Το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο [The Gospel According to St. Matthew / Il vangelo secondo Matteo] [Ταινία].
Ρέι, Ν. (Σκηνοθέτης). (1961). Ο Βασιλεύς των Βασιλέων [The King of Kings] [Ταινία].
Σκορσέζε, Μ. (Σκηνοθέτης). (1988). Ο Τελευταίος Πειρασμός [The Last Temptation of Christ] [Ταινία].
Στίβενς, Τ. (Σκηνοθέτης). (1965). Η Ωραιότερη Ιστορία του Κόσμου [The Greatest Story Ever Told] [Ταινία].
Ταρκόφσκι, Α. (Σκηνοθέτης). (1986). Η θυσία [Offert] [Ταινία].
Τζεφιρέλι, Φ. (Σκηνοθέτης). (1977). Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ [Jesus of Nazareth] [Ταινία].
Τζόουνς, Τ. (Σκηνοθέτης). (1979). Ένας προφήτης, μα τι προφήτης! [Monty Python’s Life of Brian] [Ταινία].
Τζούισον, Ν. (Σκηνοθέτης). (1973). Ιησούς Χριστός Υπέρλαμπρο Αστέρι [Jesus Christ Superstar] [Ταινία].
Φλάισερ, Ρ. (Σκηνοθέτης). (1961). Βαραββάς [Barabbas] [Ταινία].
Χιούστον, Τ. (Σκηνοθέτης). (1966). Η Βίβλος [The Biblle] [Ταινία].