Του Γιάννη Τοτονίδη
Το μυθιστόρημα «Φρανκενστάιν» -ως γνωστόν- είναι μια σκοτεινή, γοτθική και συνάμα ρομαντική ιστορία για ένα πλάσμα που γεννιέται μέσω της επιστήμης με ανορθόδοξο τρόπο από ένα νεαρό φοιτητή γιατρό: ο γιατρός παίρνει διάφορα μέλη από σώματα νεκρών με σκοπό να “χτίσει” ένα ανθρώπινο σώμα και να χλευάσει το Θάνατο προσδίδοντας ζωή σε ένα άψυχο ον. Κάποιο βροχερό βράδυ η προσπάθειά του στέφεται με επιτυχία και ζωντανεύει το πλάσμα του που είναι απαίσιο, μεγαλόσωμο και τερατώδες. Το όνομα του γιατρού είναι Φρανκενστάιν -οι περισσότεροι έχουν την εντύπωση ότι το πλάσμα ονομάζεται έτσι- και η ιστορία πραγματεύεται μεταξύ άλλων και τους κινδύνους της Γνώσης. Όσο, όμως, κι αν φαίνεται παράδοξο, μια τέτοια νουβέλα που φαντάζει πρωτίστως ανδρικής γραφής (λόγω του σκοτεινού της θέματος και της εποχής που γράφτηκε), εντούτοις συγγραφέας είναι μια γυναίκα, η Μαίρη Σέλεϊ. Αλλά το πιο παράδοξο είναι ότι γράφτηκε την εποχή που κυριαρχούσε ο Ρομαντισμός. Η ταινία επιχειρεί να αναδείξει τα γεγονότα που οδήγησαν τη Μαίρη Σέλεϊ να εμπνευστεί αυτήν την ιστορία, καθώς και το παρασκήνιο που υποβόσκει πίσω της.
Η Αγάπη θα βρει το δρόμο της
σε μονοπάτια που οι λύκοι
θα φοβούνταν να κυνηγήσουν
Βιογραφικό δράμα εποχής, ιστορία γυναικείας χειραφέτησης ή συναισθηματική ρομαντική ταινία; Μάλλον λίγο από όλα. Η ταινία ξεκινά όταν η Μαίρη Γουόλστονκραφτ Γκόντγουιν ζει στο Λονδίνο του 1814, είναι 16 χρονών και ονειρεύεται να γίνει συγγραφέας, όπως οι γονείς της. Τελειώνει με την αναγνώρισή της ως συγγραφέως του μυθιστορήματος «Φρανκενστάιν ή ο Σύγχρονος Προμηθέας», το 1818. Ενδιάμεσα συμβαίνουν διάφορα γεγονότα, τα οποία η Σαουδάραβας σκηνοθέτης Χαϊφάα Αλ-Μανσούρ (του ενδιαφέροντος φεμινιστικού φιλμ «Απαγορευμένο Ποδήλατο»), για αδιευκρίνιστους λόγους (σημειωτέον η ίδια υπογράφει και το σενάριο μαζί με την Έμα Τζένσεν) επιλέγει αποσπάσματα των δραματικών γεγονότων που στιγμάτισαν τη ζωή της Γκόντγουιν, όχι με τόσο εύστοχο τρόπο.
Σύμφωνα με την Αλ-Μανσούρ, η 16χρονη Μαίρη βοηθάει τον πατέρα της Ουίλιαμ στο βιβλιοπωλείο που διατηρεί ζώντας μαζί του, με τη θετή της μητέρα Μαίρη Τζέιν Κλερμόντ, τον ετεροθαλή αδελφό της -επίσης- Ουίλιαμ και την ετεροθαλή αδελφή της Κλερ. Ο πατέρας της ήταν πολιτικός φιλόσοφος και πρωτεργάτης της αναρχικής θεωρίας, ενώ μητέρα της ήταν η φιλόσοφος Μαίρη Γουόλστονκραφτ, μια από τις πρώτες φεμινίστριες. Για να βοηθήσει την κόρη του από την επιθετικότητα της μητριάς, ο πατέρας τη στέλνει στη Σκωτία στο σπίτι οικογενειακών φίλων, όπου η Μαίρη γνωρίζει τον 21χρονο ριζοσπαστικό ποιητή Πέρσι Μπις Σέλεϊ που πίστευε ότι η Ποίηση πρέπει να μεταρρυθμίζει την Κοινωνία. Σύμφωνα με τη Μανσούρ, ο Σέλεϊ αποτέλεσε τον καταλύτη της συναισθηματικής, ιδεολογικής και λογοτεχνικής ενηλικίωσής της. Γεγονός είναι ότι από την πρώτη τους επαφή γεννήθηκε μια αμοιβαία έλξη. Κάποια στιγμή η Μαίρη αναγκάζεται να επιστρέψει ξαφνικά στο Λονδίνο, αλλά εκείνος προσεγγίζει τον πατέρα της και του ζητά να μαθητεύσει δίπλα του έναντι αμοιβής.
Το διάστημα αυτό φουντώνει ανάμεσά τους ένα ερωτικό ειδύλλιο, παρά τις αντιδράσεις των γονιών της. Η Μαίρη το σκάει μαζί με τον Πέρσι και την Κλερ, ταξιδεύουν στη Γαλλία και από κει στην Ελβετία διαβάζοντας Σέξπιρ, Ρουσό και κείμενα της Γουόλστονκραφτ, μητέρας της Μαίρης, ζώντας μποέμικα ως ήρωες των μυθιστορημάτων της εποχής του Ρομαντισμού. Κάπου εκεί γνωρίζουν το γνωστό μας Φιλέλληνα Λόρδο Βύρωνα, η Κλερ γίνεται ερωμένη του και συναναστρέφονται με τον συγγραφέα, φίλο και γιατρό του Λόρδου Βύρωνα, Τζων Γουίλιαμ Πολιντόρι. Ένα βροχερό βράδυ, ενώ όλοι κάθονταν γύρω από το τζάκι, ο Λόρδος Βύρωνας πρότεινε να γράψουν ο καθένας από μία δική του ιστορία φαντασμάτων με νικητή εκείνον που θα γράψει την καλύτερη. Εκείνη τη νύχτα μπόλιασε στη φαντασία της Γκόντγουιν ο σπόρος του γοτθικού μυθιστορήματος «Φρανκενστάιν», σε ηλικία μόλις 18 χρονών, σε μια περίοδο κατά την οποία οι γυναίκες απαξιώνονταν ως συγγραφείς, αλλά η “δύναμη” της γραφής της καθιέρωσε το μυθιστόρημα ως μια από τις πιο ιδιαίτερες και εμπνευσμένες ιστορίες τρόμου όλων των εποχών, θέτοντας τα θεμέλια του είδους που σήμερα χαρακτηρίζουμε “επιστημονική φαντασία”.
Η πρώτη χολιγουντιανή ταινία της Αλ-Μανσούρ, παρότι διαθέτει δυναμική εύφλεκτη πρώτη ύλη, παρουσιάζεται με έντονα ροζ αποχρώσεις. Η σπίθα ζωής που αναγέννησε το τέρας του δρ. Φρανκενστάιν εδώ μοιάζει έντονα νοτισμένη, ως μύκητας σε ανεπτυγμένη μορφή. Θα περίμενε κανείς αυτά τα 200 χρόνια από την έκδοση του «Φρανκενστάιν» να λειτουργήσουν για τη σκηνοθέτιδα ως εφαλτήριο απογείωσης του χειραφετημένου κοριτσιού που έγραψε αυτό το βιβλίο, με το οποίο πέτυχε να στιγματίσει την παγκόσμια λογοτεχνία. Η πενιχρή σκηνοθεσία της, όμως, διακρίνεται από αμετροεπή ακαδημαϊσμό, στιλιστικά, όσο και τεχνικά, οι πρωταγωνιστές ανοιγοκλείνουν σαν βεντάλια ουράς παγωνιού τα διεκπεραιωτικά ερμηνευτικά τους χαρίσματα, προσφέροντάς μας ακόρεστα κατατονικές συγκινήσεις, η ανισότητα των φύλων της εποχής -που προφανώς θέλει να θίξει- είναι επιδερμική, παρόλο που την προσπάθεια ηγείται μια ομάδα γυναικών (παραγωγός, μοντέρ, μουσικός, σεναριογράφος), η ατμόσφαιρα θυμίζει άρλεκιν εποχής, ενώ η πρόζα είναι πομφόλυγα, μπουκώνεται από “καλλιτεχνικές” φράσεις των πρωταγωνιστών, σαπουνοπερικά στερεότυπα, λαϊκό μελοδραματισμό και φεμινιστικές φανφάρες.
Θα περίμενε κάποιος η γοτθική υφή της ιστορίας να κυριαρχήσει ατμοσφαιρικά, ψυχολογικά, χρωματικά, πνευματικά. Ο χαρακτήρας της Μαίρης να “σπινθηρίζει”, όπως ακριβώς ο ηλεκτρομαγνητισμός στο πείραμα του Λουίτζι Γκαλβάνι. Να πλημμυρίζει από συναισθήματα απώλειας, πένθους, εγκατάλειψης, μοναξιάς, τα οποία ανάβλυζαν από τις μεγάλες τραγωδίες της, ώστε να δικαιολογήσουν την έμπνευση του αλλόκοσμου σκοτεινού πλάσματός της. Αντίθετα, η σκηνοθέτης άλλοτε θυμάται ότι η Μαίρη είναι συγγραφέας και “ψεκάζει” σταγονίδια ασύνδετων σκέψεων και γραφής της και άλλοτε -τα μεγαλύτερα διαστήματα- την περιφέρει σαν ερωτευμένη κορασίδα Βραζιλιάνικης σειράς. Μόνο όταν ΠΡΕΠΕΙ να “γεννηθεί” ο Φρανκενστάιν τη “ντύνει” με το ρόλο της συγγραφέως. Ο αγώνας που έδωσε η Γκόντγουιν να υψώσει η Γυναίκα τη φωνή της στον πολύβουο και θορυβώδη κόσμο του Άντρα είναι άυλος καθ’ όλη τη διάρκεια της ταινίας. Αν δεν ήξερα πως επρόκειτο για τη βιογραφία της Σέλεϊ, θα πίστευα πως μπερδεύτηκα και μπήκα σε αίθουσα που προέβαλλε άλλη μία κινηματογραφική μεταφορά βιβλίου της Τζέιν Όστεν.
Θεωρώ πως η Αλ-Μανσούρ γνώριζε τον «Φρανκενστάιν» είτε ως έργο είτε ως βιβλίο. Από τη στιγμή που της ανατέθηκε η σκηνοθεσία της ταινίας έπρεπε να διαβάσει καλά τη βιογραφία της Σέλεϊ και να είναι προσεκτική στα ατοπήματα που εκπυρσοκροτούν στη δομή της ταινίας αποκολλώντας την τεχνητή καρδιά της και δυσχεραίνοντας την ψηλάφηση οποιουδήποτε σφυγμού. Υπάρχουν στοιχεία και γεγονότα που έπρεπε να παρατεθούν, ώστε να τονιστούν οι συνθήκες που ζύμωσαν την ψυχοσύνθεση της Μαίρης για να συλλάβει την ιδέα της νεκρανάστασης ενός όντος που αποτελείται από μέλη διαφόρων πτωμάτων. Για να γίνω κατανοητός και συγκεκριμένος:
- Οι γονείς της Μαίρης στα τέλη του 18ου αιώνα ήταν άκρως ριζοσπαστικοί. Αυτό δε φαίνεται πουθενά. Αντίθετα, ο πατέρας της μοιάζει στην ταινία άκρως συντηρητικός.
- Η μητέρα της, Μαίρη Γούλστονκραφτ, έγραψε ένα από τα πρώτα φεμινιστικά “εγχειρίδια”, τη «Διεκδίκηση των Δικαιωμάτων της Γυναίκας» και δύο φορές πριν τον Γουίλιαμ Γκόντγουιν ακολούθησε τις προσταγές της καρδιάς της με άσχημα αποτελέσματα. Την πρώτη φορά ερωτεύτηκε τον ζωγράφο Χένρι Φούσελι προτείνοντας στη σύζυγό του να ζήσουν και οι τρεις μαζί ως εραστές, η οποία δεν το αποδέχτηκε. Τη δεύτερη φορά, τον Αμερικάνο Γίλμπερτ Ίμλεϊ, με τον οποίο απέκτησε μία κόρη, τη Φάνι. Ο Ίμλεϊ αρνήθηκε να την παντρευτεί, τη χώρισε και η Γούλστονκραφτ έκανε αρκετές απόπειρες αυτοκτονίας.
- Οι τρεις αδελφές, Μαίρη, Κλερ και Φάνι ερωτεύτηκαν τον Σέλεϊ, αλλά εκείνος ήταν τρελά ερωτευμένος με τη Μαίρη. Όταν οι τρεις τους βρίσκονταν στη λίμνη Λεμάν της Γενεύης, η Φάνι τους έστελνε γράμματα και τους παρακαλούσε να πάει να μείνει μαζί τους εξηγώντας πόσο δυστυχισμένη είναι. Τον Οκτώβριο του 1816 η Φάνι αυτοκτόνησε, με την πιο πιθανή αιτία να ήταν ο ανεκπλήρωτος έρωτάς της για τον Σέλεϊ, αλλά και το ότι οι αδελφές της δεν τη δέχονταν μαζί τους, ώστε να γλιτώσει από την κακιά ατμόσφαιρα που υπήρχε με τη μητριά της στο σπίτι.
- Η Μαίρη, ο Πέρσι, η Κλερ, ο Βύρωνας και ο Πολιντόρι περνούσαν μαζί τις μακριές νύχτες του ελβετικού χειμώνα, διαβάζοντας γερμανικές ιστορίες με φαντάσματα. Κάπως έτσι πρότεινε ο Βύρωνας να γράψει ο καθένας τους μία τρομαχτική ιστορία. Όχι στο ξαφνικά που μας δείχνει η σκηνοθέτης.
- Τις πρώτες μέρες η Μαίρη δεν είχε έμπνευση και πίστευε πως δε θα ανταποκριθεί στην πρόκληση. Σε μια συζήτηση που οι φιλοσοφικές αναζητήσεις της παρέας στράφηκαν στη φύση της ζωής και στην πιθανότητα που δίνεται μέσω του ηλεκτρισμού να επανέλθει ο άνθρωπος στη ζωή, της γεννήθηκε η ιδέα ότι ένα πτώμα θα μπορούσε να ξαναέρθει στη ζωή. Αυτό στροβίλιζε στο μυαλό της για ώρες και σε μια κατάσταση μεταξύ ύπνου και ξύπνιου ονειρεύτηκε την ιστορία του δρ. Φράνκενσταϊν.
- Ο Ιταλός γιατρός και φυσικός του 18ου αιώνα Λουίτζι Γκαλβάνι, ο οποίος ανακάλυψε ότι τα ζωικά νεύρα και οι μύες παράγουν ηλεκτρισμό, γεννήθηκε στις 9 Σεπτεμβρίου 1737 και πέθανε στις 4 Δεκεμβρίου 1798. Η Σέλεϊ έγραψε το μυθιστόρημά της στα μέσα του 1816 και εκδόθηκε το 1818 στην Αγγλία. Άρα, η σκηνή που η Μαίρη βρίσκεται σε παράσταση του Γκαλβάνι, όπου παρουσιάζει το πείραμα με τον τεμαχισμένο βάτραχο του οποίου οι μύες τεντώνονται όταν τους διαπερνά ηλεκτρισμός, το οποίο -πείραμα- υποτίθεται την επηρέασε, για να εμπνευστεί τον Φρανκενστάιν, αποτελεί διαστρέβλωση γεγονότων.
- Η Μαίρη γέννησε με τον Σέλεϊ τρία παιδιά, τον Ουίλιαμ, την Κλάρα και τον Πέρσι Φλόρενς, αλλά μόνο ο Πέρσι Φλόρενς έζησε. Το 1818 πέθανε η Κλάρα και έπειτα από ένα χρόνο έχασαν και το Ουίλιαμ. Η Μαίρη έπεσε σε βαριά κατάθλιψη, με αποτέλεσμα να χάσει και το παιδί που κυοφορούσε. Μάλιστα, κόντεψε να πεθάνει από αιμορραγία και την έσωσε ο Σέλεϊ, όταν την έβαλε μέσα σε μια μπανιέρα γεμάτη με πάγο. Ποτέ όμως δεν ξεπέρασε τελείως το θάνατο των υπόλοιπων παιδιών της.
- Το 1819 βρίσκονταν στη Νάπολη και ο Πέρσι δήλωσε ως δικό του και της Μαίρης ένα νεογέννητο κορίτσι. Υπάρχουν όμως φήμες ότι το παιδί ήταν δικό του και της Κλερ, με την οποία διατηρούσαν όλο τον καιρό σχέσεις. Το σίγουρο είναι ότι δεν ήταν της Μαίρης. Το μωρό πέθανε ένα χρόνο αργότερα.
- Ο Πέρσι και η Μαίρη δεν πίστευαν στην αποκλειστικότητα στο γάμο (αν και στην ταινία φαίνεται ότι η Μαίρη είναι “βράχος”). Έτσι σύναπταν συχνά εξωσυζυγικούς δεσμούς. Μία εκ των σχέσεων της Μαίρης ήταν και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο οποίος έφυγε εσπευσμένα με το που ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση.
Επιπρόσθετες πληροφορίες για τη ζωή της Σέλεϊ μετά την έκδοση του μυθιστορήματος είναι ότι γύρισε στην Αγγλία και η υπόλοιπη ζωή της κύλησε πιο ομαλά. Το κύριο που την ενδιέφερε ήταν ο γιος της. Αρχικά έζησε μαζί με τον πατέρα, τη μητριά και το γιο της. Ο πεθερός της ήταν σκληρός μαζί της και τη βοηθούσε ελάχιστα οικονομικά. Εργάστηκε ως συγγραφέας και επιμελήτρια και προσπάθησε να προωθήσει το έργο που είχε αφήσει πίσω του ο άντρας της. Ζούσε με τις φεμινιστικές αρχές της μητέρας της βοηθώντας όσο μπορούσε γυναίκες περιθωριοποιημένες από την κοινωνία: Μητέρες με παιδιά εκτός γάμου, λεσβίες ή γυναίκες που είχαν απατήσει τους συζύγους τους και αντιμετώπιζαν την έχθρα του περίγυρού τους. Είχε εραστές και φλερτ, αλλά δεν ξαναπαντρεύτηκε. Τα τελευταία της χρόνια τα πέρασε με το γιο της και τη σύζυγό του, με την οποία είχαν πολύ καλές σχέσεις. Πέθανε το 1851 σε ηλικία 53 ετών.
Κλείνοντας, σας παραθέτω μια είδηση που διάβασα και αποδεικνύει το μεγαλειώδες έργο της Σέλεϊ (το οποίο, όπως προανέφερα, απουσιάζει από την ταινία και επιβεβαιώνει την άποψή μου). Οι ερευνητές του MIT Media Lab επιδιώκουν να αλλάξουν τον παραδοσιακό τρόπο που γράφεται η λογοτεχνία τρόμου, με την πρώτη παγκόσμια συνεργασία Τεχνητής Νοημοσύνης και ανθρώπων. Δημιούργησαν ένα σύστημα μάθησης με τεχνητή νοημοσύνη (AI) το οποίο «εκπαιδεύτηκε» από τους ερευνητές σε πάνω από 140.000 ιστορίες τρόμου που υπάρχουν στο διαβόητο «NoSleep» του Reddit (το NoSleep είναι ένας χώρος όπου συγγραφείς μοιράζονται αυθεντικές ιστορίες τρόμου). Αυτό το δημιούργημα ονομάστηκε από τους υπεύθυνους, Shelley.
“Μάθε και παραδειγματίσου από εμένα, πόσο επικίνδυνη είναι η απόκτηση γνώσης και πόσο πιο ευτυχισμένος είναι ο άνθρωπος που πιστεύει πως η πόλη που γεννήθηκε είναι ο κόσμος όλος, από αυτόν που φιλοδοξεί να γίνει πιο σπουδαίος από όσο του επιτρέπει η φύση του”.
Φρανκενστάιν (1818)
Mary Shelley
Σκηνοθεσία: Χάιφαα Αλ-Μανσούρ
Ηθοποιοί: Ελ Φάνινγκ, Ντάγκλας Μπουθ, Μπελ Πόουλι
Διάρκεια: 120΄
* Ο Γιάννης Τοτονίδης από μικρός αρέσκονταν στις εκρήξεις. Για να γλιτώσουν οι γονείς του την ανατίναξη του σπιτιού τους, τον έπεισαν να σπουδάσει Χημικός (απόφοιτος του Α.Π.Θ.). Η “εκρηκτικότητα” του ψυχισμού του τον ώθησε να ασχοληθεί με την 7η Τέχνη. Έγινε μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Σκηνοθετών (ΕΕΣ), μέλος της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Σκηνοθετών (F.E.R.A.), μέλος της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου (Π.Ε.Κ.Κ.) και μέλος της Διεθνούς Ομοσπονδίας Κριτικών Κινηματογράφου (FIPRESCI). Πρόσφατα (σχετικά) έγινε και μέλος της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου. Στο παρελθόν υπήρξε Μουσικός Παραγωγός και Επιμελητής Κινηματογραφικών Εκπομπών, καθώς επίσης και Τηλεοπτικός Παρουσιαστής Κινηματογραφικών Εκπομπών. Τελευταία πειραματίζεται με τη μαγειρική και προκαλεί μόνο γαστρονομικές εκρήξεις.